Қазақстанның сыртқы қарызы жыл сайын өзгеріп, оның құрылымы мен өтеу саясаты қоғамда қызу талқыланып келеді. Бірақ бұл жолғы көрсеткіште назар аударар тұс салмақты болып тұр.
Неге..
Қаржы министрлігінің статистикасында елдің мемлекеттік қарызы 1 шілдеге 33,53 трлн теңгеден немесе $64,4 млн-нан асқаны хабарланды. ұаны ты, деп Қаржы министрлігінің статистикасынан келіп шығады. Бұл көрсеткіш 31,83 трлн теңгені құраған жылдың басындағы көрсеткіштен 5,3% -ға артық.
Осылайша, Қазақстанның мемлекеттік қарызы алғаш рет Ұлттық қордың мөлшерінен асып түсті.
1 шілдеге ол 32,8 трлн теңгеге жетті.
Мемлекеттік борыш:
- үкіметтің қарызы — 32,19 трлн теңге;
- әкімдіктердің қарызы — 2,3 трлн теңге.
Үкіметтің борышы ішкі және сыртқы болады. Ішкі негізінен мемлекеттік қазынашылық міндеттемелермен ұсынылған және 23,7 трлн теңгені ($45,7 млрд) құрайды.
Сыртқы былайша бөлінген:
- еурооблигациялар — 4,4 трлн теңге ($8,4 млрд); Халықаралық қайта құру және даму банкі — 1,95 трлн теңге ($3,7 млрд);
- Азия даму банкі — 794,1 млрд теңге ($1,5 млрд);
- Азия инфрақұрылымдық инвестициялар банкі — 478 млрд теңге ($918 млн);
- Ресей нарығында орналастырылған мемлекеттік бағалы қағаздар — 397,8 млрд теңге ($764 млн).
Мемлекет кепілдік берген қарыз 2,1 трлн теңгені, мемлекет кепілгерлігі бойынша қарыз — 20,6 млрд теңгені құрайды.
Өзге елдерде
Қазақстанда ЕАЭО елдерінің ішінде жан басына шаққандағы ең үлкен сыртқы қарыз, деп жазады портал Ranking.kz. Еуразиялық экономикалық комиссияның (ЕЭК) деректері негізінде есептеулерге сәйкес, 2024 жылы Қазақстанның жан басына шаққандағы сыртқы қарызы бір адамға 8,1 мың долларды құрады. 2019-2023 жылдардағы көрсеткіштермен салыстырғанда бұл ең аз мән: бұрын сома бір адамға $8,7 мыңға жеткен. Бес жыл ішінде көрсеткіш небәрі 5,2% -ға төмендеді.
ЕАЭО-да жан басына шаққандағы сыртқы қарыз көлемі бойынша екінші орынды Армения алады, онда басқа елдер алдындағы берешек бір адамға $5,3 мың құрайды. Беларусьте бұл көрсеткіш бір адамға $3,9 мыңды құрайды. Бес жыл ішінде ол 11% -ға азайды. Жан басына шаққандағы сыртқы қарыздың ең аз мәні — Қырғызстанда: бір адамға $1,6 мың.
Ақшалай мәнде ЕАЭО елдерінің жалпы сыртқы борышы 2019 жылдан 2024 жылға дейін 27,2% -ға, $518,8 млрд. дейін азайды. Ең көп үлес бұрынғысынша сыртқы әлем алдындағы қарыздары $290,8 млрд-ты құраған Ресейге тиесілі. Және бұл ЕАЭО-ның осы жылдар ішінде міндеттемелердің бірден 40,8% -ға қысқарғанын көрсеткен жалғыз елі. Бұған Ресейге қарсы санкциялар мен бизнестің халықаралық қаржы нарықтарына қолжетімділігін шектеу себеп болды. Ең аз сыртқы борышы бар ЕАЭО елдері деп Қырғызстан мен Арменияны атауға болады. Алайда оларда бес жыл ішінде бұл қаржылық көрсеткіш 30% -дан астам өсті.
ЕАЭО елдері сыртқы қаржылық міндеттемелерінің құрылымы бойынша айтарлықтай ерекшеленеді.
Мысалы, Қазақстанда 2024 жылы қарыздың жартысынан астамы (55,3%) фирмааралық берешек болды:
Бұл ретте Қырғызстан, Армения және Беларусь сияқты елдерде 2024 жылы сыртқы міндеттемелердің негізін мемлекеттік басқару органдарының берешегі құрады: 36% -дан астам. Ал Ресейде мемлекеттік борыштың үлес салмағы ең аз болды: небәрі 6,7%. Солтүстік көршінің қарыздары негізінен банктер мен басқа да секторлардың қарыздары есебінен қалыптасты.
Ұлттық банк не дейді
Ұлттық банктің мәліметінше, 2025 жылдың 1 сәуіріне елдің сыртқы қарызы $170,5 млрд. құрады. Бес жыл ішінде оның көлемі 11,6% немесе $17,8 млрд. өсті.
Бұл ретте жыл басынан бері ол $5,7 млрд-қа ұлғайды, бұл төлем балансы операцияларының $3,4 млрд-қа және бағамдық, құндық және өзге де өзгерістердің $2,3 млрд-қа өсуіне негізделген.
Егер сыртқы борыштың құрылымын қарайтын болсақ, онда оның негізгі бөлігін фирмааралық қарыз алады — $92,4 млрд (2020 жылғы 1 сәуірмен салыстырғанда -5%). Одан кейін басқа секторлар — $48,7 млрд (+ 27%), банктер — $14,6 млрд (+ 3,04 есе), мемлекеттік басқару органдары — $12,6 млрд (+ 10,5%), сондай-ақ Ұлттық банк — $2,2 млрд (+ 2,3 есе).
Бұған дейін Ұлттық банк төрағасы Тимур Сүлейменов фирмааралық қарыз неден қалыптасатынын егжей-тегжейлі айтып берген болатын. Оның айтуынша, ол негізінен ірі мұнай-газ компанияларына тиесілі.
«Бұл сол Chevron, Shell, Eni, ExxonMobil компанияларының ақшасы. Олар көбінесе Нидерланды арқылы өздерінің Қазақстанда болуын құрылымдайды. Сәйкесінше, Қазақстан емес, аталған кәсіпорындар мен басқа да компаниялар өздерінің Нидерландыдағы бас ұйымдарына тиіс», — деп түсіндірді ол.
Бұдан басқа, бас банкир сыртқы қарыз деңгейін емес, оның ЖІӨ-ге қатысты пайызын қадағалауға шақырды. Ол 2018-2019 жылдары бұл көрсеткіш де $160-170 млрд болғанын, бірақ ол кезде ЖІӨ-нің өзі де осындай деңгейде болғанын еске салды. Нәтижесінде сыртқы борыштың ЖІӨ-ге арақатынасы 110-120% -ға жетті.
«Қазір ол 57-58% құрайды, яғни қарыз жүктемесінің деңгейі айтарлықтай төмендеді. Сондықтан менің ойымша, бұған абсолюттік санға емес, бірінші кезекте назар аудару керек. Осылайша, біз ел ретінде өсті, ал қарыз сол деңгейде қалды», — деп атап өтті Т. Сүлейменов.
