Уақыт алға озған сайын ішкі көші-қон экономикалық реформалардың қисық айнасына айналды. Сарапшылар әкімдердің еңбегін бағалайтын рейтинг жүйесіне өзгеріс енгізу қажеттігін, олардың қабілетін орталық алдындағы сүйкімі емес, халқын жұмыспен қамтамасыз ету көрсеткішіне қарап бағалау қажеттігін айтады.
Алматы, Астана, Шымкент, Атырау қалалары қазақстандықтар үшін миграциялық тартылыс нүктесіне айналып үлгіргені осыған дейін айтылған. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев қыркүйектегі Жолдауында үкіметке отандастарымыздың елордаға көшу себептерін талдауды және әлеуметтік және экономикалық тартудың баламалы орталықтарын құруды тапсырды, өңірлердің әлеуметтік міндеттемелерін қаржыландыруды қайта бөлу керек».
- 2025 жылдың тоғыз айында ішкі көшіп-қонушылар саны 383 мың адамды құрады,
- бұл өткен жылғыдан ширек есе көп.
- Көші-қон ағынының жартысынан астамы (51,2%) Астана, Алматы және Шымкент қалаларына тиесілі.
- үш қала іс жүзінде бүкіл ел халқының нәпақа табатын орталғына айналып отыр.
ОКҚ брифингінде Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау бірінші вице-министрі Асқарбек Ертаев атап өткендей, егер 2019 жылы солтүстік өңірлердегі көші-қонның теріс сальдосы -53 мың адамға жеткен еді. 2024 жылы бұл көрсеткішті -13 мыңға дейін қысқартуға қол жеткізілді. Сарапшылардың айтуынша, ретте халықтың неғұрлым жылжымалы бөлігі — жастар.
Ұлттық статистика бюросының мәліметінше, 2024 жылы 14-34 жас аралығындағы 538 мыңнан астам қазақстандық тұрғылықты жерін ауыстырған, бұл өткен жылмен салыстырғанда 27% -ға көп. Олардың жартысына жуығы екі мегаполисті таңдады:
- Астанаға 99,7 мың адам,
- Алматыға 88,4 мың адам көшіп келді.
- Тұтастай алғанда, еліміздің 20 өңірінің 15-інде жастар көші-қоны сальдосы теріс болып шықты — келгендерден көп кетті.
Жастар білім алу, жұмыс табу немесе «нөлден бастау» мүмкіндігіне байланысты көшеді. Нәтижесінде мегаполистер толып, ал ауылдық аудандар еңбекке қабілетті тұрғындарынан айырылады. 2024 жылдың соңына қарай урбанизация деңгейі 62,4% -ға жетті, ал 2025 жылдың жазында 63% -дан асты. Салыстыру үшін, алты жыл бұрын бұл көрсеткіш 59% -ға дейін жетпеген.
Мегаполистердің қарқынды өсуі қазірдің өзінде елеулі проблемалар туғызып отыр. Алматы, Астана және Шымкентте көлік жүйесі жүктемесі артып, тұрғын үй мен жалға беру бағасы өсіп, мектептер мен балабақшаларға қысым артып келеді.
Вице-министрі Асқарбек Ертаев Ертаев хабарлағандай, үкімет сырттан бақылаушы емес, шара қолданады.»Біз Алматы қаласы мен Алматы өңірінің агломерациясы бойынша Жол картасын әзірледік. Онда 42 іс-шара қарастырылған, олар облыстың іргелес аумақтарын дамыту есебінен мегаполиске ағынды азайтуға бағытталған. Жол картасы соңғы кезеңде, үкіметте келісу үстінде. Ол бекітілгеннен кейін өңірлер іске асыруға кіріседі. Осыған ұқсас жол карталары Шымкент пен Астана бойынша әзірленетін болады», — деді вице-министр.
Сондай-ақ, Ертаев 2030 жылға дейінгі көші-қон саясатының жаңа тұжырымдамасы әзірленіп жатқанын хабарлады, онда ішкі ұтқырлықты басқаруға басты назар аударылады. Әңгіме көші-қонды цифрлық есепке алу, Enbek.kz порталымен интеграциялау, бейімдеу бағдарламаларын жасау және «ішкі» жұмыспен қамтуды дамыту туралы болып отыр. Бірақ әзірге демографиялық ағымдар жоғарыдан емес, төменнен — нарықтың, білім мен өмір сүру сапасының қысымымен қалыптасады.
Тіпті жұмыс күші көп өңірлерден жұмыс күші тапшы өңірлерге көшірудің мемлекеттік бағдарламалары болған кезде де (2017 жылдан бастап барлығы — 64,6 мың адам) көшудің негізгі бөлігі жеке бастамасы бойынша жүргізіледі.
Көбі кепілдендірілген жұмысы немесе тұрғын үйі болмай кетеді, бұл нәтижесінде ірі қалаларда бейресми жұмыспен қамту мен әлеуметтік шиеленісті күшейтеді. Еңбек вице-министрі «ел ішінде қоныс аудару тетіктерін қайта қарау» және солтүстік қана емес, батыс, орталық өңірлерді де қолдау қажеттігін мойындайды.
Жаңа тәсілдер қатарында мобильді кәсіпкерлік — заңды мекенжайын өзгертпей басқа өңірде бизнес ашу мүмкіндігі қарастырылады.
Ертаевтың пікірінше, бұл экономикалық белсенділікті қайта бөлуді ынталандыруы тиіс. Бірақ әзірге Қазақстандағы көші-қон таза статистикалық көрсеткіш болудан қалды деп айту — бұл өңірлік теңсіздіктің лакмусы.
«Сандж» зерттеу орталығының басшысы, социолог Жанар Жандосова ішкі көші-қонды ынталандыратын басты экономикалық проблема кірістердің біркелкі бөлінбеуі және өңірлердің теңгерімсіз дамуы, сондай-ақ облыстардағы инфрақұрылымның өте төмен сапасы болып табылады деп есептейді. Оның айтуынша, көші-қон ауылдан шағын қалаларға, облыс орталықтары мен мегаполистерге барған сайын урбандалу жағына қарай жүруде. Бұл табиғи үдеріс және жалпы алғанда оған қатты шағымданудың қажеті жоқ, өйткені әлемде ішкі көші-қоны жоғары елдер көп. Керісінше, біз адамдардың қоныс аударатынын және олардың мүмкіндіктерінің бар екенін құптауға тиіспіз.
- бизнесте елдің барлық аймағында жұмыс орындарын ашып тастауға мүмкіндік жоқ.
- Адамдар бизнестің дамып жатқан жерлеріне қоныс аударады. Орталықсыздандыру мен өңір әкімдерінің өз халқы алдындағы жауапкершілігі неғұрлым көп болса, әкімдер халықтың қажеттіліктерін қанағаттандыруға соғұрлым тырысатын болады.
Келесі сарапшы Б. Зиябеков көші-қон процестеріне байланысты проблемалардың себептеріне емес, салдарына тоқталды деп санайды. Оның айтуынша, біздің елде өндірісті аумақтық ұйымдастыру проблемалары бар, Қазақстан аумағын кеңістіктік ұйымдастыру жеткілікті дамымаған. Халықтың Алматы, Астанаға көш бетін бұра беруі күштер мен бюджет қаражатының біркелкі бөлінбеуіне байланысты.Мұның соңы өзге аймақтардың қарау қалдырды. «Бюджет қаражатын әділ түрде қайта бөлу керек, ол жақтан халықтың кетуін тоқтату үшін барынша көп қаржыны өңірлерге, аудан орталықтары мен ауылдарға жіберу керек», дейді сарапшы.
