Мемлекет тарапынан бөлінген атаулы әлеуметтік көмектің айналасындағы дау дамай жоғары аудиторлық палатаның назарына ілініп қалыпты. Ондағы деректер отандастарымыздың біразы АЭК көмек үшін ар-намыс дегенді жиып қойғанын айтып тұр. Бірі алаяқтық жолмен тізімге ілініп кетсе, енді бірі қолы жете алмай қалған. Бұл жерде құзырлы орындардың назары Президент Қасым-Жомарт Тоқаев Қазақстан халқына Жолдауында көптеген жеңілдіктер елдегі әлеуметтік алаяқтықты көтермелеуге алып келгенін ауып отыр.
«Бұрынғы КСРО аумағындағы және одан тыс жерлердегі қақтығыстарға қатысушыларға әлі де төлемдер жасалып, медициналық қызметтер көрсетілуде. Бұл ретте КСРО 35 жылдан бері жоқ, ал ардагерлер жасарып, көбейіп келеді, деп атап өтті президент.
Президенттің жолдауынан кейін көптеген қазақстандықтар өздерінің таныстарының мемлекеттен АӘК немесе пәтер алу үшін шынымен де түрлі алаяқтық жасағандары туралы көп айтылып жатыр. Бірі тек құжат түрінде ажырасады, бірі өздерін жалгызбасты ана ретінде көрсетіп, балаларын анасының атына тіркетеді.
Қысқасы Жоғары аудиторлық палата мынадай деректерді анықтаған.
- иелігінде алтыдан 12-ге дейін жылжымайтын мүлік объектісі бар АӘК алушы 15 отбасы;
- коммерциялық жылжымайтын мүлкі бар АӘК алушы 1468 отбасы.
- Коммерциялық жылжымайтын мүлкі бар, бірақ АӘК алған отбасылардың басым бөлігі Түркістан, Жетісу және Абай облыстарында тұрады.
Сондай-ақ аудиторлар Қазақстандағы атаулы әлеуметтік көмек проблемаларын анықтады:
- қаражат тиімсіз бөлінеді — мұқтаждықты бағалау тетіктері қандай отбасылардың шын мәнінде көмекке мұқтаж екенін жеткіліксіз анықтайды;
- отбасының цифрлық картасын жасанды интеллект құралдарының көмегімен жетілдіру қажет — іріктеудің қолданыстағы тетігі ашық емес және АӘК негізсіз тағайындауға жол бере алады
- кедейлік проблемасын шешудің кешенді тәсілі жоқ, АӘК көбінесе білім беруді, денсаулық сақтауды, тұрғын үйге қол жеткізуді және басқа да базалық қызметтерді қамтитын әлеуметтік бағдарламалардың неғұрлым кең топтамасының бір бөлігі емес, жеке шара ретінде қаралады.
Бұл ретте көмекке шын мұқтаж азаматтар АӘК немесе басқа да жеңілдіктер ала алмайды. Себебі құжаттар бойынша олар кедейлік шегінен өтеді. Қазақстандықтар әлеуметтік желілерде наразылығын айтып жатыр. 2024-2025 жылдары өндіріске әлеуметтік алаяқтық бойынша 13 сотқа дейінгі тергеу келіп түсті, деп хабарлады Қаржы министрлігі. Шығынның жалпы сомасы — 1,2 млрд теңге.
ЖАП мүшесі Ардақ Теңгебаев халықты әлеуметтік қолдау бағыты бойынша шығыстарды жоспарлау кезінде ашық әдіснаманың жоқтығына назар аударды.
«Жәрдемақыларға арналған шығыстарды жоспарлау мұқтаж адамдардың болжамды санын айқындаудың бекітілген әдістемесінсіз жүзеге асырылады. Әлеуметтік кодексте көзделмеген коэффициенттер қолданылады, бұл қаражатқа нақты қажеттілікті арттыруға мүмкіндік береді», — деп атап өтті ол.
Бюджеттi қалыптастыру кезiнде Еңбек министрлiгi бала туудың нақты емес көрсеткiштерiн пайдаланды, бұл бала туғанда бiр жолғы төлемдер желiсi бойынша шығыстарды арттыруға әкеп соқты.
«Бұл жоспарлы кезеңде бала туу болжамының және сәйкесінше, еңбек министрлігінің шығыстарының 45,7 млрд теңгеге артуына алып келді», — деп хабарлады аудитор.
Енді бәрі бұрынғыдай болмайды
Заң бұзушыларды ғана емес, оларға көмек тағайындаған мамандарды да жазалайды.
Еңбек министрлігі Әлеуметтік кодекске кірістер мен мүлікті есепке алу талаптарын күшейтетін өзгерістер енгізуді жоспарлап отыр.
«Азаматтардың жиынтық табыстары мен шығыстарын анықтауды ескере отырып, АӘК көрсету тетігін жетілдіру мақсатында отбасының мұқтаждық критерийлерінің тізбесін кеңейту ұсынылады. Мемлекеттік қолдау шараларының ашықтығы мен әділдігін арттыру үшін әлеуметтік аудит тетігін енгізу жоспарлануда», — делінген хабарламада.
Әлеуметтік аудит — бұл мемлекеттік қолдау шараларын тағайындау үшін деректерді автоматтандырылған тексеру. Өтініш берген кезде отбасының барлық кәмелетке толған мүшелері мемлекеттік органдар мен қаржы институттарынан ақпарат алуға келісім береді. Осының арқасында қосымша құжаттарды жинаудың және әкелудің қажеті жоқ, барлық деректер электрондық түрде сұралатын болады.
Бірақ әлеуметтік алаяқтықты жою тым қиын болады деп есептейді еңбек министрлігі.
«Әлеуметтік алаяқтықты толығымен жою — стратегиялық маңызды, бірақ өте күрделі міндет. Мемлекет басшысының тапсырмасы әлеуметтік алаяқтық жағдайларын барынша азайту және жүйелі бақылау бөлігінде орындалады, бұл оны толық жоюға барынша жақындауға мүмкіндік береді», — деп есептейді ведомствода.
Мұндай алаяқтықтың ауқымын бірқатар шаралардың көмегімен айтарлықтай төмендетуге болады:
деректермен ведомствоаралық алмасудың цифрлық тетіктерін дамыту;
мониторингті және тәуекелдерді талдауды күшейту;
нормативтік құқықтық базаны жетілдіру;
төлемдерді заңсыз алғаны үшін жауапкершілікті арттыру;
халықпен түсіндіру жұмыстарын жүргізу.
Мәжіліс депутаты депутаты Ирина Смирнованың айтуынша, заңға бағынатын қоғамды балалар бақшасынан, мектеп бағдарламалары арқылы тәрбиелеу керек. Одан бөлек мұндай кешенді АЭК-тен емес, мемлекет өзінен бастау керек.
Депутат барлық субсидияларды, әсіресе банктер мен олигархтар пайдаланып келген субсидияларды алып тастау керек. Әлеуметтік желіде тарыдай шашылып кеткен ақпараттар легі адамдарға жоғары эшелонда, перденің арғы бетінде болып жатқан жағдайдарды өз жағдайымен салыстыруға мүмкіндік береді.
Кәсіпкер Олжас Мамадәлі бізбен әңгімесінде бизнесті алғаш бастағандар үшін салық жеңілдіктері ауадай қажет екенін, алғашқы жылдары қосымша тыныс беретінін айтады. Мемлекет қазір осы жүйеге жақындап келе жатыр. Бизнестің жеңілдігін аяғынан тік тұрып, орта және ірі бизнес өкілдерінің үстеме салығы арқылы жеңілдетуге болады. Үкімет мұндай жүйені қолданысқа енгізсе, бюджетке қосымша салмақ түспейді. Демек үкімет халыққа тек әлеуметтік көмек ғана емес, өзін-өзі жетілдіруге мүмкіндік беретін қармақ берсін.
