Республика күніне орай жарияланған Бюроның жаңа деректері қарама-қайшы көріністерді алдымызға жайып салды: Жан басына шаққандағы орташа табысы 235 021 теңге және номиналды өсімі 10,4% болған кезде халықтың нақты табысы 1,6% қысқарды.
- Халықтың негiзгi табыс көзi болып табылатын жалақының нақты өсуi едәуiр бәсеңдедi.
- Жалдамалы жұмыскерлердің жартысынан көбінде экономика бойынша орташа деңгейден төмен жалақы бар, сондай-ақ экономиканың салалық құрылымына байланысты еңбекақы төлеуде сәйкессіздік байқалады.
- Халық шығыстары да төмендеп отыр. Үй шаруашылықтарының барлық шығындарының жартысынан астамы тамақ өнімдеріне тиесілі. Халық жинақ ақшаны қысқарту және кредит беруді ұлғайту есебінен кірістердің құлдырауын ішінара өтейді.
2021 жылдан бастап 2025 жылғы тамызға дейінгі кезеңдегі кірістер индексінің динамикасы алаңдатарлық заңдылықты көрсетеді. Егер 2023 жылдың ортасына дейін атаулы кірістер 117-120 тармақ деңгейінде болса, 2025 жылдың тамызына қарай 110 тармаққа дейін төмендеді — екі жылда 10 тармаққа жуық құлдырап кетіппіз.
Ұлттық статистика бюросының деректерiн талдау кiрiстердiң атаулы өсуi мен халықтың нақты сатып алу қабiлетi арасындағы қауiптi дивергенцияны көрсетедi. 12% инфляция жалақыны көтерудегі барлық жетістіктерді нөлге теңейді.
Нақты кірістер одан да қайғылы көріністі көрсетеді: 2022 жылы 98 пунктке дейін күрт құлдырағаннан кейін және 2023-2024 жылдары 105 пунктке дейін қысқа мерзімді қалпына келтірілгеннен кейін көрсеткіш қайтадан 100 белгісіне қарай құлдырады.
Бұл ретте номиналды және нақты кірістер арасындағы алшақтық шамамен 10 пайыздық тармақты құрайды. Бұл инфляция жалақының екі мәнді шамаға өсуінен тұрақты озып отырғанын білдіреді.
Біздің елде кедейліктің тетігі қарапайым және қатал
Кірістердің номиналды өсуі 10,4% және инфляция шамамен 12% болғанда нақты кірістер индексін 98,4% (110,4% -дан 112%-ға дейін) аламыз. Бұл классикалық инфляциялық тұзақ, номиналды көрсеткіштердің өсуі әл-ауқат иллюзиясын тудырады, ал азаматтардың нақты әл-ауқаты ұдайы төмендеп отырады.
2025 жылғы екінші тоқсандағы жан басына шаққандағы орташа кірістер құрылымын талдау тәуекелдердің сыни шоғырлануын анықтайды:
- 73,9% — жалдамалы жұмыспен қамтудан түсетін кірістер;
- 10,6% — кәсіпкерлік қызметтен түскен кірістер;
- 10,6% — әлеуметтік трансферттер және 4,9% — өзге де ақшалай кірістер. Бұл халықтың табысының төрттен үші еңбек нарығына және жұмыс берушілердің саясатына тәуелді екенін білдіреді, бұл азаматтардың әл-ауқатын кез келген экономикалық күйзеліске аса әлсіз етеді.
- Әсіресе кәсіпкерліктен түсетін табыстың төмен үлесі — бар болғаны 10,6% алаңдатады.
- ЖІӨ-дегі ШОБ үлесінің 38,9% -ға дейін өсуіне қарамастан, кәсіпкерлік халықтың қалың жігі үшін маңызды әл-ауқат көзіне айналған жоқ.
Макроэкономикалық жетістіктер vs микроэкономикалық шындық
Тәуелсіздіктің 30 жылы ішінде Қазақстан экономикасы 4,4 есе өсті, жан басына шаққандағы ЖІӨ $735,9-дан $14 444,6-ға дейін өсті, сыртқы сауда айналымы 16 есе өсіп, $142,1 млрд. болды. Алайда бұл әсерлі сандар азаматтардың әл-ауқатының өсуіне айналмайды. Оған қоса, 2025 жылы кері үдеріс байқалады — халықтың нақты мәнде жүйелі түрде кедейленуі.
Кірістер индекстерінің кестесі бір жолғы құлдырауды емес, 2023 жылдан бастап тұрақты төмендеу трендін көрсетеді. Егер инфляция кірістердің өсуінен оза берсе, бұл тұтынушылық сұраныстың қысқаруына, ШОБ дамуының баяулауына және жақсы өмір сүру жағдайларын іздеу үшін білікті кадрлардың кетуіне алып келуі мүмкін.
Парадокс: ел байып, ал азаматтар кедейленуде.
Табыстың 74% -ы жалдамалы еңбекке тәуелді болған жағдайда, шешім табыстың жүйелі саясатының, инфляцияны қатаң бақылаудың және азаматтардың әл-ауқат көздерін әртараптандыру үшін жағдай жасаудың жазықтығында жатыр. Азаматтар биліктің табыстарын ЖІӨ өсімі бойынша емес, өз әмияндарының мазмұны бойынша бағалайды ғой. Ал бұл жерде статистика мүлтіксіз: әмияндар бос қалады.
Экономикалық өсім елдегі кедейлік деңгейіне оң әсер етпейді, оны халықтың 12-13% шегінде» консервациялайды «.
«Онда экономикалық өсім оған қалай әсер етеді? Ал мемлекеттегі кедейлік мәселесін не шеше алады?» деген сауалдың 100 түрлі жауабы бар.
Әрине, жоғары экономикалық өсім кедейшілікпен күресті жеңілдетеді. Бірақ экономиканың өсуі кедейшілікті ұлғайтуы мүмкін, егер бұл ретте теңсіздік соншалықты өссе, өсімнің оң әсері толығымен жойылады. Экономиканың мұндай өсуін ғалымдар кедейшілік әкелетін өсім (immeserizing growth) деп атайды.
Сарапшылардың айтуынша, әлеуметтік-экономикалық проблема шикізат экономикасына негізделген қоғам үшін ел халқының көпшілігін құрайтын және инновациялық бағдарланған қызметпен айналысатын орта таптың қажеті жоқ.
Сарапшы Эдуард Полетаевтың айтуынша, қазіргі заманғы экономистер кедейліктің айтарлықтай қысқаруына әкелетін экономиканың дамуын сипаттау үшін кедейлікті азайтуға бағытталған (pro-poor growth) «кедейлердің пайдасына өсу» ұғымын пайдаланады. «Дегенмен, әзірге кедейшілік деңгейін айтарлықтай төмендету болып табылатынын анықтауға болатын ресми өлшем жоқ. «Маңыздылықтың» бірнеше түсіндірмесі бар, бірақ олардың барлығы екі тұжырымдамаға — абсолюттік және салыстырмалы тұжырымдамаларға жинақталған», дейді сарапшы. Абсолюттік тұжырымдаманы жақтаушылар кедейлердің пайдасына өсу кедейліктің қысқаруын, яғни кедейлердің табысының кез келген (ең аз болса да) өсуін болжайды деп есептейді. Алайда, мұндай жағдайда, мысалы, экономикалық өсім 5% және кедейлердің табысы 0,1% артпауы мүмкін, сонда бұл өсімді кедейлердің пайдасына жатқызу қажет болады. Руденко мұндай өсім кедейлердің өз материалдық жағдайының өзін-өзі бағалауына нұқсан келтіруі мүмкін деп жазады. «Іс жүзінде бұл өте сирек кездеседі, өйткені ұзақ уақыт бойы қарқынды экономикалық өсімді бастан кешкен елдер кедейлік деңгейін айтарлықтай төмендете алды», — деп атап өтті сарапшы.
Адамдар жоқшылықта өмір сүргісі келмейді, мемлекет халқының кедейленіп кетуіне жол бергісі келмейді. Әлемдік тәжірибеде жекелеген мемлекет басшыларының халқының 1 пайызының болса да кедейлік деңгейінде өмір сүріп жатқанын жариялы түрде мойындағысы келмейді. Сарапшылар халықтың жағдайына кері әсер ететін кез келген фактор ашық мойындалған кезде ғана экономикалық реформалар нәтижелі болатынын айтады. Бізде кедейлік, оның деңгейін тереңдетіп тұрған факторлар ресми түрде айтылды, мойындалды. Нақты шешімдер қабылданып жатыр. Ендігісі – алдағы күндер еншісінде.
