Қазақстанда АИ-95 бензинінің бағасы өңірге байланысты өзгереді, бірақ қазіргі уақытта (2025 жылғы қазан) литріне шамамен 275-294 теңгені құрайды, ал Мәскеуде орташа баға литріне шамамен 64,7 рубльді құрайды. Өткен аптаның соңында қазақстандық автомобилистер арасында екінші орында тұрған АИ-95 бензині литріне 311 теңгеге дейін қымбаттады. Өсім жанармай құю стансаларының негізгі желілерінің бірінен басталды және басқаларға «домино әсері» әсерімен тез таралып кетті.
Сарапшылар Қазақстандағы бағаның өсуін 2025 жылдың ақпанынан бастап мемлекеттік реттеуді алып тастаумен түсіндіреді.Энергетика министрі Ерлан Ақкенженов жаңа жылдан кейін АИ-95 мен АИ-98 бензин бағасы өсуі мүмкін, себебі отынның бұл түрлерін мемлекет реттемейтінін айтты.
«Егер біз ЖЖМ туралы айтатын болсақ, ең алдымен әлеуметтік маңызы бар бензин АИ-92 дизель отыны туралы айту керек. АИ-95, АИ-98 реттелмеген, сондықтан олар бойынша өсім болуы мүмкін», — деп мәлімдеді министр.
Сонымен қатар, Ақкенженов АИ-92, дизель және сұйытылған мұнай газының бағасы өзгеріссіз қалатынын, баға мұздатылғанмен, бизнес үшін тәуекелдер өсіп жатыр. «92-ші бензин мен дизель отынына 2026 жылдың наурыз айының соңына дейін мораторий жарияланды. Осы уақытқа дейін үкімет баға қозғалмайды деген шешім қабылдады, — оның ішінде сұйытылған мұнай газына. Онда заң бойынша бізде жылына екі рет ғана бағаны түзету мүмкіндігі бар», — деп еске салды министр.
Экономист, қаржыгер, «NAC Analytica» КФ басқарма төрағасы Расул Рысмамбетов бағаларды ұстап қалудың орнына оларды қалыптастырудың барлық тізбегін зерттеу қажет деп санайды. Оның айтуында, мұнайды сатқан сәттен бастап ЖҚС-қа отын келіп түскенге дейін шығындар пайда болатынын нақты анықтап, көтерме сауда нарығының маржасын да ашу керек. Жағдайды толық түсінбей тұрып, инфляцияны ұстап тұру мүмкін емес. Басты проблема — саяси және әкімшілік ресурстарға ие ірі көтерме делдалдар. Олардың ЖЖМ нарығындағы маржасының қаншалықты заңды екенін түсіну керек. «Егер біз шынымен де инфляцияны отын бағасы арқылы бақылағымыз келсе, онда барлық делдалдар тізбегін түсіну керек. Бұл шағын бизнес емес, үлкен әкімшілік мүмкіндіктері бар ірі ойыншылар. Оларды анықтау қиын, бірақ әрекет ету керек. Қазір жасанды интеллект, цифрландыру бар — электрондық шот-фактуралар арқылы ақша қозғалысын бақылауға болады. Бұл көтерме сауданы теріс пайдаланудың алдын алуға мүмкіндік береді», — деп атап өтті Рысмамбетов.
Нарыққа жаңа ойыншыларды жіберу керек
«Қазір көтерме саудамен 2-3 компания айналысады. Егер олар ең болмағанда 10 болса, бәсекелестік пайда болады және баға табиғи түрде төмендейді. Нарықты ашу керек: сонда 5, 10, 20 жаңа қатысушы пайда болады, олар шығындарды оңтайландыра отырып, бәсекелесе бастайды. Кез келген артық пайданы әкімшілік ресурс жасайды ғой. Делдалдарды осы күштен айыра отырып, біз нарықтың өзі реттелуіне мүмкіндік береміз» экономист.
АЖҚС соңғы буын
Өнімнің бензин құятын нүктелерге дейін қандай «сызықтарға» аялдап өткенін ешкім білмейді. Сарапшы Мақсат Халықтың айтуынша, бағаны олар емес, тасымалдаушылар мен ірі жеткізушілер анықтайды. Кейбір өңірлерде «баға келісімдері» болуы мүмкін. Мұндай жағдайларда үкіметтің араласуы қажет. Бұл сектор — олигополистік, мұнда шынайы ойыншылар аз. Мәселе жанармай құюда емес, саладан ақша табуға ұмтылатын ірі компаниялардың келісімдерінде. «Осыған байланысты жергілікті жерлерде негізгі жеткізушілер мен тасымалдаушылар арасында баға келісімі туындауы мүмкін. Мұндай жағдайда Монополияға қарсы комитет бағаның қандай себептермен өсетінін және оған қандай факторлардың ықпал ететінін анықтауы тиіс» дейді сарапшы.
Министрліктің «күресі» алыпсатарлықты уақытша тежеуі мүмкін, бірақ баға белгілеу тетігін өзгертпесе және нарықтағы олигополияны жоймаса бағаны ешкім тоқтата алмайды
- бағаның нарықтық деңгейіне біртіндеп көшу
- көтерме сауда нарығын ашу;
- жаңа ойыншыларды тарту;
- цифрлық бақылауды күшейту;
- МӨЗ тиімділігін арттыру.
Басқаша айтқанда, бензин бағасының өсуімен күрес — бұл әкімшілік тежеу емес, нарықтың өзінде тәртіп орнату.
