Қазақстанда проблемалық банктерді қолдаудың жаңа қорын құру бастамасы талқылануда. Жоспар бойынша ол жүйені тұрақтандырудың құралына айналуы тиіс: екінші деңгейдегі банктер міндетті аударымдар жасайтын болады, ал дағдарыс жағдайында қор проблемалы ұйымдардың капиталына «кіріп», оларды қалпына келтіре алады.
Алайда сарапшылар бұл бастаманы шешім емес, ескі саясаттың жалғасы деп есептейді: шығындар бүкіл жүйеге аударылады, жауапкершілік бұлыңғыр болады.
Сарапшылардың көңіліне қонбай тұрған көп өзгерістердің де бірі осы.
Қоғам өзгеріс әкеледі деп отырған шешуші сәтте банктің табысынан қомақты үлес алып отырған құрылтайшылардың банк тағдыры алдындағы жауапкершілігі өзге банктердің және мемлекеттің есебінен жеңілдетуге тырысқан.
Айран ішкен құтылады, табақ жалаған тұтылады
Бұл жерде айран ішіп құтылып кететіндердің, табақ жалып тұтылып қалатындардың кімдер екені айтпаса та түсінікті.
Сарапшылар банкрот табылдырығында тұрған банктердің тағы да, мемлекет көмегіне дәмелендіруге жол беретін баптар әлі де болса нақтылануы қажет екенін айтады.
Мысалы, сарапшы , Ілияс Исаев банк құрылтайшылары әр жыл сайынгы табысының кемі 10 пайызын банктерді құтқаратын қорға аударып отырса, өзге банктердің де, үкіметтің де қалтасына салмақ түспейтінін айтады.
Көп талқысына түскен өзгерістің мәні неде?
Жүйелік маңызды банк қаржылық тұрғыдан тұрақсыз жағдайға тап болды дейік. Оның банкроттығын болдырмау үшін мемлекет мұндай банкке реттеу режимін қолданады және банк акцияларын сатып алу туралы шешім қабылдайды. Бұл үшін мемлекет сатып алатын банктің жарияланған акцияларының қосымша шығарылымы жүзеге асырылады. Бұл ретте мемлекет акцияларды сатып алу бағасына соңғысының қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін жүйелік маңызы бар банктің меншікті капиталын ұлғайту үшін қажетті ақша сомасын салады. Сол арқылы осы банкті құтқаруға бюджет қаражаты жұмсалады.
Содан кейін мемлекет банк акцияларын жаңа инвесторға сатады.
Бұл ретте жүйелік маңызды банкті құтқаруға жұмсалатын шығындар акцияларды инвесторға сатуға болатын бағадан жоғары болатынын жоққа шығаруға болмайды. Бұл жағдайда мемлекетте шығын пайда болады, оны қалған банктердің жарналары есебінен жабу болжанып отыр.
Осылайша, бүкіл банк секторы құтқарылған жүйелік маңызы бар банктің акцияларын сату мәмілесі бойынша мемлекетке келтірілген шығындарды жабады (өтейді).
Бірақ қалған банктердің жүйелік маңызды банкті құтқару салдарын жабуға ұжымдық ауыртпалықты көтеруге қатысуы да осымен шектелмейді.
Сол заң жобасының 100-бабы банк секторына құтқарылатын банктің депозиторлары мен өзге де кредиторларының залалдарын өтеу үшін банкті құтқару жөніндегі шараларды қолданбай мәжбүрлеп таратқан жағдайда олар шеккен залалдан асатын бөлігін төлеу міндетін жүктейді. Бағалау жүйелік маңызы бар банктің депозиторлары мен өзге де кредиторларының банкке реттеу режимін қолдану нәтижесінде қандай нақты шығынға ұшырағанын, сондай-ақ банктің депозиторлары мен өзге де кредиторлары оған реттеу режимін қолданбай мәжбүрлеп таратылған жағдайда қандай шығынға ұшырағанын анықтайды. Енді олардың арасындағы айырмашылықты қалған банктер ұжымдық түрде өтеуге міндетті.
Осылайша, заң жобасында көрсетілген банктердің шығындарды өтеуі (жабуы) туралы ереже әділетсіз және заңнамаға сәйкес келмейді деп танылады. Бұл проблеманы ауру бастан сау бастың үстіне түсіру әрекетінен басқа ештеңе емес.
Бұл бастаманы банк қоғамдастығы өте теріс қабылдады. Алдын ала талқылау барысында оның авторлары банктерге шетелдік тәжірибеден тәжірибемен сыналған сенімді мысалдар ұсынбады.
Парламентте заң жобасының алғашқы талқылаулары көрсеткендей, депутаттық корпустың да осындай мәселелері бар. Заң жобасының бұл бөлігіндегі ережелері депутаттардың қолдауына ие болмайды деген үміт бар.
Ресми ұстаным бұл қаржы жүйесінің тыныштығын сақтауға бағытталған қадам екенін айтса да, бұған сенетіндер аз. Ел ішінде Үкімет пен Ұлттық банк банктердің құрылтайшыларына тіса батпай отыр деген пікірді ашық айта бастады.
Мысалы, «Еуразиялық банк» жетекшісі Ләззат Сатиева құтқару шаралары ең алдымен акционерлердің мойнында болуы тиіс екенін ашық айтты. Ал «Халық банкінің» басшысы Үміт Шаяхметова, керісінше, реттеуші орган банкроттыққа жол берсе, онда жауапкершілікті де өзі арқалауы керек екенін алға тартты.
DAMU RG зерттеу тобының экономисі және директоры Тимур Айсауытовтың пікірінше, жаңа тетік шығындарды бүкіл жүйеге аударуға алып келеді. Бұл жағдайда бұл өте қате шешім: нарықтық банк жүйесінде меншік пен шығындар ортақ бола алмайды. Әрбір банк бүкіл жүйеге кері әсерін тигізсе де өз шығынын өз бетінше көтеруі тиіс. Экономистің пікірінше, бір проблемалы банктің шығынын бүкіл жүйеге аудару акционерлердің өз ұйымдарын капиталдандыруға деген ынтасын әлсіретеді.
Сарапшы қордың құрылуы реттеушінің банктерді уақытылы қадағалау жауапкершілігін төмендетуге алып келетінін қосты. Қадағалауды күшейту және проблемаларды дер кезінде болдырмау орнына тәуекелдерді қорға ауыстыру мүмкіндігі пайда болады, бұл сапалы бақылауға деген уәждемені әлсіретеді. Экономист ұжымдық жазалаудың мұндай тетігі күмәнді болып көрінетінін және жүйеге зиян келтіретінін атап өтті.
Сондай-ақ, оның пікірінше, шығындарды клиенттерге аудару тәуекелі болмай қоймайды. Банктердің жаңа қорға кез келген міндетті жарналары ақыр соңында тарифтерге, комиссиялар мен мөлшерлемелерге әсер етеді. Оның үстіне, егер мемлекеттік ресурстар іске қосылатын болса, онда шығыстар ауыртпалығы банк клиенттеріне ғана емес, бүкіл халыққа және ұлттық экономикаға түседі.
Қаржылық капиталға негізделген модельден бас тартсақ, онда өнеркәсіптік капиталды дамыту жолы, индустрияландыру жолынан бас таруға тура келеді
Саналы түрде ме, жоқ па, бірақ үкімет іс жүзінде дәл осы бағытта жүріп жатыр.
«Егер үкімет экономиканы өнеркәсіптік капитал негізінде құруды шешсе, онда барлық күш пен ресурстарды индустрияландыруды қолдауға бағыттап, нақты өндірушілерге көмек көрсету орынды», — деп санайды сарапшы.
Қаржыгер Мақсат Халық проблемалық банктерді қолдаудың жаңа қорын құру идеясына күмәнмен қарайды. Оның айтуынша, қаржы жүйесінде ЕДБ қызметін реттеуге мүмкіндік беретін құралдар бар және жаңа тетікке деген қажеттілік күмән туғызады.
Оның пікірінше, реттеушіде банктердің жағдайын бақылауға және тәуекелдер анықталған жағдайда шаралар қабылдауға мүмкіндік беретін құралдар — ковенанттар мен көрсеткіштер бар. Ал ұсынылып отырған схема жауапкершілікті жояды. Акционерлер саналы түрде банкті шығынға дейін жеткізіп, активтерін шығарып, содан кейін қор арқылы мемлекет тарапынан құтқарылуға сенім арта алады.
Сарапшының айтуынша, қаржы ұйымы бәсекелестікті көтере алмаса, ол банкроттық рәсімі арқылы нарықтан шығуы тиіс және бұл оның акционерлерінің қате стратегиясының тікелей салдары болады. Оның пікірінше, қаржы жүйесінің тұрақтылығын қолдау үшін депозиттер бойынша қолданыстағы мемлекеттік кепілдіктер жеткілікті.
