Қазақстанда халықтың қарыз алу деңгейі мәселесі бірнеше рет көтерілгені, кейбір сарапшылардың банктерді кінәлайтыны жиі айтылады.
Бірақ статистика керісінше айтады.
Finprom порталының мәліметінше, 2024 жылдың төртінші тоқсанында кепілсіз тұтыну кредиттері бойынша өтініш берушілердің 29,5% -ы ғана мақұлданған — көптеген жағдайларда банктер бас тартқан. Бізде тұтынушылық несиелеу пайыздарға бейімделмейді, егер мөлшерлеме өссе, несиелер қымбаттайды, сәйкесінше, несиелерге сұраныс азаюы тиіс. Бірақ бізде ондай жоқ, адамдар бәрібір несие алатын болады. Сарапшылар мұнай бағасын қоса алғанда, жоғары мөлшерлемелер мен сыртқы нарықтардың тұрақсыздығы кезінде қазақстандықтардың көбі несиелік тұзаққа түсіп қалуы мүмкін деп ескертеді. Ал кейбіреулеріне несие беруді мүлде тоқтатуы мүмкін.
Соңғы жаңалықтар несие алудың тетігі қиындатылып кеткенін айтып жатыр. Банктер есігін ашқан адамға несие бере бермейді.
- ипотека жағдайлардың 31,2% -ында оң шешім алды;
- кепілге қойылған тұтынушылық кредиттер — 35,9% -да;
- автоқарыздар — 18,5% -да ғана.
Сондай-ақ, Қазақстанда қолданыстағы тұтыну кредиттерінің шарттары халықаралық практикамен салыстырғанда тым жұмсақ. болып көрінбейтінін атап өткен жөн.
Қазақстан қаржыгерлері қауымдастығының талдауында биылғы жылдың бірінші жартыжылдығының қорытындысы бойынша бөлшек несиелендірудің өсуі айтарлықтай баяулағаны айтылған.
- жаңа несиелер бір жыл бұрынғы +28,8% -ға қарағанда 14,4% -ға өсті, ал бөлшек портфель 9,1% -ға өсті (2024 жылдың 6 айында +9,9% -ға қарсы).
Клиенттік базаның өсу қарқыны да төмендеді: 2025 жылдың бірінші жартыжылдығында — барлығы 55 мың жаңа қарыз алушы, ал бір жыл бұрын — 178 мың.
«Негізгі себептері кешенді сипатқа ие: макропруденциалдық талаптардың қатаңдығы кепілсіз сегментті кеңейту үшін мүмкіндіктерді шектеді; қатаң ақша-кредит саясаты жүйедегі мөлшерлемелердің өсуіне алып келді және жекелеген үй шаруашылықтарының тұтынуға бейімділігін төмендетті; нарықтың қанығуы және өткен жылдардағы жоғары базаның әсері салқындату әсерін күшейтті», — деп атап көрсетеді ҚҚҚ.
Егер халықаралық статистиканы қарастыратын болсақ, онда Қазақстанда әлеуметтік желілерде және парламент мінберінен дүркін-дүркін алаңдаушылық білдірілетін жалпыға ортақ «қарыз алу індеті» мүлдем жоқ екені анық.
Халықаралық есеп айырысу банкінің (BIS) сарапшылары қарыз жүктемесі жүйелік тәуекелге айналатын бағдарларды бөліп көрсетеді. Бұл әдістеме бойынша экономика үшін айтарлықтай тәуекелдер ЖІӨ-нің 60-80% жүктеме деңгейінде пайда болады, ал шамамен 20% мәні өте төмен болып саналады. Халықаралық валюта қорының соңғы деректері бойынша үй шаруашылықтарының берешегі мен қарыздарының Қазақстандағы ЖІӨ-ге қатынасы шамамен 15,2% -ды құрайды. Бұл елді төмен борыштық жүктемесі бар топқа жатқызады. Оның үстіне, біздің көрсеткіш дамыған елдердің деңгейінен айтарлықтай төмен, онда азаматтардың ЖІӨ-ге қарыздарының қатынасы көп жағдайда ондаған және жүздеген пайызбен өлшенеді.
Иә, әрине, елде проблемалық қарыз алушылардың бар екенін жоққа шығаруға болмайды. Бірақ, 2024 жылғы қазанда мәжілісмен Елнұр Бейсенбаев ресми түрде жариялаған мәліметтер бойынша, олардың саны 1,7 млн-ға жуық, яғни халықтың 10% -дан аз.
Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі тұтынушылық кредиттеудің өсу қарқынын шектеу жөнінде жаңа шаралар қабылдады. Олардың ішінде — соңғы 12 айда 90 күннен астам мерзімі өткен қарыз алушылар үшін борыштық жүктеме коэффициентін (КДН) 0,5-тен 0,25-ке дейін төмендету және ұзақ мерзімі өткен, жақында есептен шығарылған берешек немесе сәтсіз қайта құрылымдау болған кезде кепілсіз кредиттер беруге шектеу қою. Осылайша, тәуекелді қарыз алушылар үшін қарыздарға қолжетімділік шектеледі, бұл жоспар бойынша қайтадан дефолт болу ықтималдығын азайтып, жүйенің қаржылық тұрақтылығын нығайтуы тиіс.
Сонымен қатар, мәселені шешуді тек ережелерді қатаңдатуға немесе тыйым салуға ғана қысқартуға болмайды. Егер ресми несиелерге қолжетімділікті тым күрт шектесек, сұраныс көлеңкелі секторға кетеді, онда жағдай әлдеқайда қатал және қауіпті болады. Осыған ұқсас, қарыздарды кешіру немесе мөлшерлемелерді субсидиялау жөніндегі жаппай науқандар халықтан сыртқы көмекті күтуді қалыптастырады және қаржылық шешімдер үшін жеке жауапкершілікті төмендетеді. Азаматтардың «қара тізімге» түсуінің алдын алу үшін борыштық рақымшылықсыз төлем қабілеттілігін қалпына келтіруге көмектесетін белсенді ерте ескерту құралдары мен уақытша жұмыспен қамту бағдарламалары қажет.
Ақырында, ең бастысы — кредит беру мәселесінің төңірегіндегі дискурс эмоциядан фактілерге, қызмет көрсетушілерді айыптаудан сұраныс себептерін талдауға көшуі тиіс. Кейде депутаттар тарапынан дауыстап айтылған банктерді «жалғыз кінәлілер» деп айыптау проблеманы жеңілдетіп қана қоймай, барабар саясат жасауға да зиян келтіреді.
Бұл сын-қатер — инфляциялық күтулерді басқару, нақты секторды нығайту, ішкі өндірушінің бәсекеге қабілеттілігі үшін жағдай жасау және қазақстандықтардың қаржылық сауаттылығын жақсарту. Осы бағыттағы жұмыс жекелеген азаматтардың осалдығын төмендетуге және қоғам мен бизнес үшін пайдалы құрал ретінде несиені сақтай отырып, тұтастай алғанда экономиканы нығайтуға мүмкіндік береді.
