Соңғы айларда ресми Астананың ұстанымы ашық есік режимінде екенін байқап жүрміз. Бұл, саясаттанушылардың айтуынша, осыған дейінгі көп векторлы саясатқа да, халықтық дипломатияға жақындау. Дұрысы біз осы екеуінің арасынан өзімізге тиімді бағытты үйлестіруге көштік.
Жыл басынан бері ЕО, Кавказ және Азия, Орталық Азия елдерінің басшылары Ақорданың дастарханынан дәм татты.
Қазақстан президенті Қасым-Жомарт Тоқаев пен Иран президенті Масуд Пезешкианның кеңейтілген құрамдағы келіссөздерінде екі ел делегацияларының қатысуымен мәдени-гуманитарлық ынтымақтастықты жандандыруға ерекше көңіл бөлінді. Бұл туралы Ақ орданың баспасөз қызметі хабарлады. Бұл жолы кездесуде тек транзит пен миллиондар туралы ғана сөз болған жоқ. Келіссөздер дайындалмайтын тақырыпқа ерекше назарымыз ауды. Бұрын бұл тақырып бізге Иран архивтерін жолы түскен тарихшыларымыздың әңгіме арасында айтылып қалғаны болмаса, ресми түрде көтеріле бермейтін.
Иран тарапы Қазақстанға ежелгі қолжазбалардың көшірмелерін — олардың мұрағаттарында ұзақ сақталатын тарихтың жұқа парақтарын тапсырды.
Мемлекет басшысы өз сөзінде халықаралық аренада жоғары беделге ие Иран Қазақстанның Таяу Шығыстағы сенімді серіктесі болып табылатынын атап өтті. Бұл туралы Ақорда таратқан ақпараттарда айтылды.
«Біздің бауырлас халықтарымызды ортақ тарих, ұқсас дәстүрлер мен мәдениет байланыстырады. Менде бірқатар тарихи деректер бар. Мысалы, Ұлы Жібек жолы қазіргі Қазақстан мен Иран аумағы арқылы өтті. Ұлы Жібек жолы технологиялардың, діннің таралуына, сондай-ақ мәдени-рухани қатынастардың тереңдеуіне ықпал етті. Иран мұрағаттарында Қазақ хандығы туралы және қазақтардың батыл халық екендігі туралы жазбалар сақталған. Тәуке хан мен Сұлтан Хусейн шахтың арасында тығыз қарым-қатынас орнады. Елшіліктер өкілдерінің Мәскеуде кездескені, ал Иран елшісі Қазақ даласына барғаны туралы тарихи мәліметтер сақталған. Хан Әбілхайыр Надир шахқа елші жіберіп, байланыстарды дамытуға ниет білдірді. Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет Яссауи кесенесіндегі Тайқазан ирандық шебер Абдул-Азиз Шарафуддин Тебризидің шеберханасында жасалған. Қазақ тілінде парсы сөздері көп. Ғалымдар біздің сөздік қордағы парсы сөздерінің үлесі 4% -ды құрайды деп есептейді. Олардың ішінде астана (елорда), пайда (пайда), көрпе (көрпе), дәурен (дәуір), дәрі (дәрі), дәрумен (витамин), ауыл (аула), ораза (күзет) және басқалары бар. Бүгінде Иранның солтүстігіндегі Голестан провинциясының Горган, Бендер-Түркмен және Гомбеде-Кавус қалаларында 5 мыңнан астам қазақ тұрады. «Шахнаме» поэмасы Фирдоуси мен оның кейіпкерлері Тұран халқына да жақын. Қазақтың ұлы ақыны Абай парсы ақындарының Фирдоуси, Хафиз, Саади сияқты шығармаларымен таныс болған. Иран делегациясы әкелген ежелгі қолжазбалардың көшірмелерінде XVIII ғасырдағы Қазақстанның тарихы мен мәдениеті туралы мәліметтер бар. Ұсынылған 27 қолжазбада Қазақ хандығының әлеуметтік-экономикалық жағдайына, оның көршілес елдермен қарым-қатынасына, өңірлік бәсекелестікке, Түркістандағы саяси-экономикалық ахуалға, сондай-ақ Ресей империясының қазақ өңірлері мен хандықтарына қатысты іс-әрекеттеріне талдау жасалған. Сондай-ақ, әңгіме Қазақ даласындағы кен орындарын барлау және көмір, темір, мыс, қорғасын және бирюза өндіру туралы болып отыр. Бұл өте қызықты деректер. Президент мырза, үлкен рахмет», деді Қасым-Жомарт Тоқаев.
Осыған дейін..
Осыған дейін ирантану бағытындағы тарихы Ғалия Қамбарбекова Қазақстанның Ирандағы елшілігі ұйымдастырған шығыстанушылардың Тегеранға ғылыми іссапары барысында«Тарих-и Сафавие» (Сефевидтер әулетінің тарихы) қолжазбасы туралы жазған болатын. Осы қолжазбаның соңғы бөлімінде осы әулеттің Орталық Азия хандарымен қарым-қатынасы, олардың бір-бірімен арадағы өзара дипломатиялық қатынасы әңгіме болғаны айтылған. Бірнеше жерінде Қасым ханның аты аталады. Шығарманың авторы Қасым ханды Дешті Қыпшақтың «ханы» кейде «патшасы» деп, бірнеше жерде атап көрсеткен. Аталмыш қолжазбадағы деректерге сүйенсек, Иран шахтары мен Орталық Азия хандарының арасындағы шиеленіске толы оқиғалар әңгіме болады.
Қазақ хандығына қатысты дерек Қасым ханның атымен тығыз байланысты. Автор Дешті Қыпшақ ханы Қасым хан мен Шахи бектің арасындағы тартысты баяндайды. «Хаттардағы мәліметтерге қарап, Иран шахтарының Қасым ханмен қатты санасып, мәмілеге жүгініп отырғанын байқаймыз. Мұның барлығы Қасым ханның ресми хан көтерілгеніне дейін болған оқиғалар екендігін ескергеніміз абзал. Қасым ханның есімі таққа отырғанға дейін де танымал болғандығын және саяси сахнада беделі жоғары болғандығын осы қолжазбадағы деректер дәлелдеп береді» дейді тарихшы. .
Қазақ тарихына қатысты қолжазбалардың бірі Тегерандағы Қажы Хусейн Малек атындағы ұлттық кітапханадан табылды. Дәлірек айтқанда, күш алып, қанатын кеңге жайып келе жатқан Қазақ хандығы туралы өзбек хандары Иран шахтарына жазған хаттарында баяндап отырған. Мысалы, Абдулмумин ханның Аббас шахқа жазған хатында «Дешті Қыпшақты мекендеген қазақтардың саны күннен-күнге артып, күшейіп келе жатыр, осы жайды ескеру керек» деп жазады.
Түйін
Кейінірек президенттер Иран мұрағаттарынан табылған Қазақстан тарихы туралы мәліметтерді қамтитын ежелгі қолжазбалар көрмесін аралап көрді. Қасым-Жомарт Тоқаев пен Масуд Пезешкиан Иран Ислам Республикасы Сыртқы істер министрлігінің мұрағаттарындағы 27 ежелгі қолжазбаның көшірмелерімен танысты. Қазақстанда XVIII-XIX ғасырларда болған әлеуметтік-саяси оқиғалар туралы құнды мәліметтер беретін көрме экспонаттары алғаш рет жұртшылыққа ұсынылды. Мұрағат материалдары Қазақстан мен Иран арасында тығыз тарихи байланыстардың бар екенін растайды.
Мемлекет басшысы ирандық әріптесіне Қазақстан тарихына қатысты маңызды құжаттар үшін алғыс айтты.
«Бұл өте құнды сыйлық. Біз бұл экспозицияны міндетті түрде қазақ жұртшылығына ұсынамыз, сондай-ақ оны БАҚ-та кеңінен насихаттайтын боламыз. Құжаттарда бұрын белгісіз болған тарихи фактілер бар. Бұл біздің отандастарымыз үшін пайдалы болады деп ойлаймын», — деді Қасым-Жомарт Тоқаев.
.
