Әлемдік саяси платформаларда, біздің елде де сирек кездесетін металдар жайлы тым көп айтылып кетті. Бұл аты сирек деп басталғанымен, жер қойнауында басқа металмен ілесіп жүретіндіктен, бөліп алу тым қымбатқа түседі екен. Таза өнім алу үшін күрделі технология керек. Ол, әзірге тек Қытайда ғана жасалатындықтан, оның да құны тым қымбат.
Менделеев кестесіндегі 17 элементті сирек жер металы деп бөлек жіктейтінін мектеп қабырғасынан білетінміз.
Ал біздің металдың біразы Менделеев атамыз таңбалап кеткен 17 элемент тізіміндегі топқа кірмейді
Өзге металдардың буында немесе ұнтағында ілесіп жүреді. Өзге металдардан бөліп алғандықтан, бағасы 10 есе қымбат.
Индустрия және құрылыс министрлігінің мәліметінше біздің елде бағалы металдар өндірілмегенмен, перспективалы аймақтардың картасы жасалған. Шығыс және Орталық аймақтарда жер қойнауын зерттеп, берилий, иттрий, ниобий, вольфрам, галий, цезий және басқа сирек металдардың қорлары бар 20 орынды анықтады. Reuters агентігінде жарияланған мәліметтерде әзірге біздің ел АҚШ Геологиялық қызметі түзген сирек жер металдарының қоры жөніндегі елдер ене қоймағаны айталады. Үкіметтің жоғарыда айтқан деректері дәлелденсе, Қазақстан сирек жер металдарының қоры бойынша Қытай мен Бразилияға ғана жол беретін болады.
Осыған дейін..
Осы жылдың сәуір айында Мәжілісте, депутаттық сауалға жауап берген Премьер -министр О. Бектенов өнеркәсіп және құрылыс министрлігінің мемлекеттік құпияларының ведомстволық тізбесіне өзгерістер енгізіліп жатқанын айтқан. Оған дейін, 2021 жылы литий, тантал, ниобий және басқа да бірқатар элементтердің қоры құпиясыздандырылып, сирек кездесетін металдарды өндіруге ең төменгі салық ставкаларының бірін — 1-ден 7,8% -ға дейін белгіледі.
Шілде айында Алматыда өткен жиында Ұлттық экономика министрлігі базасында зертхана құруды жоспарлап отырғанымызды Өнеркәсіп және құрылыс вице-министрі Иран Шархан мәлімдеген. Оның айтуынша, зертхана бізге шикізат құрамында қандай ілеспе қоспалар ілесіп кетіп бара жатқанын бақылауға мүмкіндік береді. Біздің елде сирек кездесетін жер материалдары туралы заң бірыңғай акт ретінде жоқ. Бірақ бұл сегмент Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы кодекс, мемлекеттік бағдарламалар арқылы реттеледі.
Вице-министр Иран Шарханның шілде айында журналистермен кездескен кезде қолданыстағы заңнамаға сирек жер металдарын кен немесе концентрат күйінде сыртқа алып шығуды шектейтін тетіктер енгізілетінін айтты. Инвестициялық келісімдерде шикізатты өңдеп, дайын тауар шығаратын өндіріс ошағын Қазақстан аумағында ұйымдастыру керектігі заңмен шегеленген.
Бұл бағыт біз ғана емес, дамыған елдердің өзінде де игерілмеген бағыт. Бұл туралы «2024–2028 жылдарға арналған сирек металдар мен сирек жер металдары саласын дамытудың кешенді жоспарымызда» жан-жақты айтылыпты. Тіпті алпауыт ел АҚШ-тың өзі шикізаттың 90%-дан астамын одан әрі қайта өңдеу үшін Қытайға жібереді. Қазір осы бағалы материалдардан дайындалатын технлогияның 90 пайызы да Қытайдың үлесінде.
Экономист-сарапшы Арман Бейсембаевтың айтуынша, біздегі пайдалы қазбалардың басым бөлігі Кеңес Одағы кезінде ашылған. Бірақ олардың бәрі өнеркәсіптік маңызды деп танылмаған.
Біз үшін маңыздысы технологиялық дербестік. Бұл бағытта шикізаттан бастап дайын өнімдерге дейінгі өнеркәсіп тізбегін өзімізде ұйымдастырсақ, бюджетке мұнай түсімінен 10 есе көп түсім түседі. Өндірістің толық циклі өзін-өзі қамтамасыз ететін және экономикалық жағынан тәуелсіз мемлекетке айналуға және елімізде өндірістің барлық бөліністерінен түскен пайданы қалдыруға мүмкіндік береді. «Салааралық әсер өте маңызды. Бериллий сияқты металл ұшқынсыз электротехникалық қорытпаны алу кезiнде лигатура ретiнде пайдаланылады. Қорытпада бериллий бар болғаны 1%, бірақ 10 тонна бериллий шығару мыс өткізудің ішкі нарығын қазірдің өзінде 1 мың тоннаға ұлғайтуға мүмкіндік береді, скандий алюминийге 0,05% қоспа ретінде пайдаланылады. Миллиондаған тонна қоспадан өзімізге қажетін алу үшін геологиялық барлау, өндіру, жаңа технологиялар және экологияға дейінгі ең күрделі технологиялық тізбектер проблемасын шешу керек», дейді Арман Бейсембаев.
Келесі сарапшы Расул Рысмамбетов 1990 жылдардың екінші жартысындағы келісімшарттарды да құпиясыздандырып, қолданыстағы заңнамаларға енгізу керек. Себебі бұл заң тек алтынға ғана басымдық берген. Енді сирек кездесетін бағалы металға байланысты стратегиямызды нақтылайтын кез келді. Бұл бағыт 2021 жылдан бастап құпиялық сипатынан арылды. Бірақ оған дейін «металдың бұл түрі шетелдерге қандай жолмен және қандай бағада сатылды немесе экспортталды. Қанша пайда көрдік, қаржы қайда кетті?» деген сұрақтың жауабы нақтылану керек.
Бұл ретте бізде ел аумағының 70% -ға жуығы зерттелмегені енді айтылып жатыр. Түп мамандығы геолог Олжас Сүлейменов осыған дейін бізбен әңгімесінде Моңғолиядан Оралға дейін созылатын «алтын белдеу» ұғымы бар екенін айтқан болатын. Бірақ біздің ел соңғы кезге дейін КСРО кезінде пайдаланған жіктемелерді пайдаланды. Тереңдеп өңдеуіне технология тапшы болды. Сарапшылар бұл бағытқа Франция, АҚШ, Ұлыбритания бастаған дамыған елдердің назар аударуы бұл саланы көлеңкелі геология сегментінен жарыққа шығарады деп үміттеніп отыр.
