Энергетика саласының қызметкерлерін кәсіби мерекесімен құттықтаған Қазақстан президенті Қасым-Жомарт Тоқаев табиғи ресурстар мен отандық өндірістік әлеуетті ескере отырып, басқа елдерден электр энергиясын сатып алмауы тиістігін атап өтті. «Түптеп келгенде, бұл ұлттық қауіпсіздік мәселесі. Еліміздің орасан зор энергетикалық мүмкіндіктерін тиімді пайдалану қажет. Қазақстан көмірдің едәуір қорына ие, оның өндіру көлемі жыл сайын 110 млн тоннадан асады. Бұл стратегиялық басымдықты тиімді пайдалану өте маңызды», деді Президент.
Президент айтып өткендей, Қазақстан көмір электр станциялары жұмысының тиімділігін айтарлықтай арттыруға мүмкіндік беретін «таза көмірдің» қазіргі заманғы технологияларына көшуді жеделдетуі тиіс екенін атап өтті. Алға қойылған міндеттерді іске асыру үшін Курчатов қаласында жылу электр станциясын және Көкшетау, Семей және Өскеменде жылу электр орталықтарын салу қажет. «Бұл нысандардың барлығы «таза көмір» технологиясымен жұмыс істеуі тиіс. Алайда аталған жобаларды жүзеге асыру созылып жатыр, бұл қолайсыз деп есептеймін», деп атап өтті ол.
Еске салайық, Қазақстан мен Ресей энергетика министрліктері 2024 жылдың сәуір айында Көкшетау, Семей және Өскемен қалаларында ЖЭО салу жобалары бойынша ынтымақтастық туралы келісімге қол қойған болатын. Қазақстанда үш ЖЭО құрылысына қатысты өзара түсіністік туралы меморандумға екі елдің ведомстволары 2023 жылдың қарашасында қол қойды.
Үш ЖЭО салу жөніндегі жобаны жеңілдікпен қаржыландыруды ресейлік тарап қамтамасыз етеді деп жоспарланған болатын, алайда кейінірек РФ-да жобаларды іске асыруға инвестиция бөлуде қиындықтар бар екені белгілі болды.
2025 жылғы шілдеде Қазақстан үкіметі «өз күштерімен» Көкшетау ЖЭО салу жөніндегі шешімді жариялады.
Республика энергия жүйесін терең трансформациялау алдында тұр. Өткен жылдың соңында «Энергетикалық және коммуналдық секторларды жаңғырту» ұлттық жобасы қабылданды, оның шеңберінде 2025-2029 жылдар ішінде жүйенің апаттылығын 20% -ға және энергетикалық және коммуналдық инфрақұрылымның тозу деңгейін 40% -ға дейін төмендету жоспарланып отыр.
Бүгінде елімізде 37 ЖЭО бар. Өткен жылы олар 31,7 млн тонна көмір тұтынып, 41,6 млрд кВт/сағ электр энергиясын немесе жалпы өндірістің 35% -дан астамын өндірді. Бұл ретте көмір станциялары атмосфераны басқаларға қарағанда көбірек ластайды. Мысалы, 2022 жылы Қазақстанда энергетикалық сектор шығарындыларының 87% көмір электр станцияларына тиесілі болды.
Алайда, әзірге сарапшылардың барлығы «таза көмірдің» не екенін және көміртегі шығарындыларын азайту ниетін экономиканың энергия қауіпсіздігін қамтамасыз ету қажеттілігімен қалай үйлестіруге болатынын нақты біле бермейді.
АЭС қажет және бір ғана емес — сарапшы
«ҚР инженер-энергетиктер одағы» ЗТБ бас директоры Марат Дулқайыров бізде АЭС құрылысынан басқа балама жоқ деп есептейді. Оның айтуынша, бізде бастапқы энергия көзі ретінде пайдалануға болатын табиғи газ жеткіліксіз.
«Бізде газ кен орындары жоқ. Мұның бәрі қайта жасалуы тиіс ілеспе газ. Онда қазір батыстағы газ өңдеу зауыттары айналысады. Екі зауыт салынады. Біз қазірдің өзінде Қазақстанның оңтүстігінде — Қызылордада 240 МВт, Түркістанда 1000 МВт, Алматыда — Алматы ТЭЦ-2 мен ТЭЦ-3 (газбен жұмыс істейтін болады) бу-газ станцияларын салуды қолға алдық. Құдай сақтасын, бұл станцияларға кем дегенде жетсін. Бәрі. Бізде енді газ жоқ. Яғни газ белгіленеді», — дейді сарапшы.
Ол гидроэлектроэнергияға да сенім арта алмаймыз деп есептейді, себебі ГЭС-ті қайда салуға болатынын біз Ертіс және Іле өзендерінде орнатып қойдық. Олар үшін тек қарсы реттегіштерді салу ғана қалды (қарсы реттегіштер — бұл ГЭС-тің ауыспалы жұмысынан туындайтын судың біркелкі емес шығыстарын тегістейтін су қоймалары). Алайда, бизнес бұл құрылысқа қаржы салғысы келмейді.
Яғни бізде газ жеткіліксіз, біз гидроэнергияны түгел игердік. Негізінен оңтүстік өңірде бар шағын тау өзендерінде шағын ГЭС салуға болар еді. Алайда, сарапшының пайымдауынша, жарты немесе 1 МВт шамасында шағын генерация үшін қоршаған ортаны бүлдірудің қажеті жоқ.
Бізге көмір станциялары керек
Марат Дулқайыров көмір станцияларын дамыту керек деп есептейді. Оның айтуынша, бүгінде Екібастұз ГРЭС-2 тек екі энергоблокта ғана жұмыс істейді. Қазір Екібастұз ГРЭС-3 құрылысы туралы айтылып жатыр. Бірақ мәселе көмір генерациясының барлығы Қазақстанның солтүстігінде орналасуында, ал оңтүстік облыстарда электр энергиясының жетіспеушілігі байқалуда.
Оңтүстікте жаңартылатын энергия көздері (ЖЭК) — күн мен жел арқылы электр станцияларын салуға болар еді. Бірақ күн және жел электр станцияларының энергиясы «тұрақты емес, сенімсіз, сапасыз, қымбат, болжауға келмейтін» деп есептейді сарапшы.
«Әрине, осы кемшіліктердің барлығын жоюға болады. Бірақ бүгінгі таңда жаңартылатын көздер осы 10-15 жылда бизнеске айналды. Бизнес кіргенде ол өз пайдасынан басқа ештеңе білмейді. Қанша десеңіз де: «Тұрақсыздықты жою үшін жинақтауыштарды орнатыңыздар, өйткені энергия кешкі максимумда қажет». Қоймайды. Олар елемейтін көптеген мәселелер бар», — дейді сарапшы.
Бұдан өзге, оның айтуынша, жалпы ЖЭК электр қуаты қымбат. Қыркүйек айында жаңартылатын энергия көздерінің құны 1 кВт * сағ үшін 98 теңгеге жетті. Ал жыл бойынша орташа есеппен 1 кВт * сағ үшін 45 теңгені құрайды. Ал қолданыстағы көмір станциялары электр энергиясын 1 кВт * сағ үшін 14-15 теңгеден береді. ЖЭК үлесін одан әрі арттыру үшін осы мәселелердің бәрін шешу қажет.
Сарапшының айтуынша, ол бұрын ЖЭК-ті қолдаған, 10-15 жыл бұрын осы саладағы заңнаманы талқылауға және қабылдауға қатысқан. Осылайша, жаңартылатын көздерден электр энергиясын өндірушілер электр энергиясын тасымалдау үшін ақша төлеуден босатылған нормалар қабылданды. Бұдан басқа, олардың электр энергиясы басым тәртіппен бірыңғай желіге қабылданады (сатып алынады).
«Олар еш нәрсеге төлемейді. Ең қызығы мынау. Олардың шарттарында кәдеге жарату шығындары (жел турбиналары мен күн панельдері) енгізілмеген. Ертең олар жұмыс істейді. Міне, олар (станция иелері) орнынан тұрып кетіп қалды, ал енді сіз қалағаныңызды жасаңыз. Бұл амалмен не істеу керек? Қалай кәдеге жаратуға болады? Ақшаны қайдан алуға болады?», — деп сұрайды сарапшы.
Неге бізде электр энергиясы қымбаттай бастады? Себебі Бірыңғай электр энергиясын сатып алушы бірінші кезекте ЖЭК өндіретін барлық электр энергиясын сатып алуға міндетті. Сондай-ақ ол электр энергиясын көмір, газ және т.б. станциялардан сатып алады. Содан кейін барлығына орташа баға белгіленеді, ол қымбат ЖЭК үлесіне байланысты үнемі көтеріледі.
Сарапшының айтуынша, ЖЭК-пен байланысты тағы бір проблема — оның салдарынан біз электр энергиясын Ресейден импорттауға мәжбүр болып отырмыз. Әдетте, қыста барлық электр станциялары қосылады. Бірақ бұл тек үш ай ғана — желтоқсан, қаңтар және ақпан айлары. Ал қалған уақытта, әсіресе кешкі тұтыну шыңы кезінде Екібастұз ГРЭС-1 сияқты қуатты көмір электр станциялары өз мүмкіндіктерінен төмен жұмыс істеуге мәжбүр. Өйткені кешкі шыңдардан кейін электр энергиясына деген сұраныс төмендеп, оны жіберетін жер жоқ. Өйткені жаңартылатын көздер жұмыс істейді, тіпті түнде де олар тәуліктік кестеге енгізілген.
Демек, жаңартылатын көздердің кесірінен біз кешкі максимумға Екібастұз блогын қосуға, осылайша салыстырмалы түрде арзан электр энергиясын өндіруге мүмкіндігіміз бар, бірақ біз мұны жасамаймыз. Оның орнына жетіспейтін көлемді Ресейден сатып аламыз. Ал ресейлік электр энергиясы біздікінен үш есе қымбат, дейді сарапшы.
KEGOC деректеріне сәйкес, өткен жылы еліміздің электр станциялары 117,9 млрд кВт/сағ астам электр энергиясын өндірді — өткен жылға қарағанда 4,5% -ға немесе 5 млрд кВт/сағ артық. Бұл ретте республикада электр энергиясын тұтыну өткен жылы өткен жылмен салыстырғанда 4,3% -ға немесе 4,9 млрд кВт * сағ, 120 млрд кВт * сағ, дейін өсті. Нәтижесінде сұраныс ұсыныстан 2 млрд кВт * сағ.
Жетіспеушілікті көрші елдерден келетін импорт есебінен жабуға тура келді. Атап айтқанда, Ресейден 4,9 млрд кВт/сағ астам электр энергиясы импортталды — 2023 жылдағыдай.
Көріп отырғанымыздай, энергетиктердің бастапқы энергияны таңдау кезінде қандай ресурс артықшылықты болуы мүмкін деген ортақ пікірі жоқ. Мүмкін, тұрақты энергия жүйесін түрлі энергия мен технологияларды ұштастыра отырып салу керек шығар. Бұл ретте барлық жаңа әзірлемелерден үнемі хабардар болып, оларды жасауға және іс жүзінде қолдануға өзіміз қатысуымыз қажет.
