Мемлекеттен жүздеген миллиард теңге бөлінсе де, Қазақстандағы әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялардың (ӘКК) жұмысы тиімсіз, елге еш пайдасы жоқ жобалармен айналысып отырғанын Жоғары аудиторлық палатаның соңғы тексерісіанықтады.
Жоғары аудиторлық палата әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялардың жұмысындағы ақылға сыймайтын бұзушылықтарды анықтады. Соңғы бес жылда — 140 миллиард теңге, бір облыс орталығының жылдық бюджеті. Және бұл сан түпкілікті емес.
Бас аудитор Әлихан Смайыловтың айтуынша, ӘКК-лар қазір өздеріне берілген нақты міндетпен емес, өңірдегі басшылықтың қалауымен ғана жұмыс істейді.
«ӘКК-лардың әрекеті көбіне Кәсіпкерлік кодексіне қайшы келеді. Олар мемлекеттік жоспарлау жүйесіне кірмегендіктен, әкімдіктің жұмыс сапасына да әсер ете алмайды. Ал шығын болса жылдан-жылға артып барады», – деді Смайылов.
Даму институты ретінде ойластырылған ӘКК жүйесі шын мәнінде миссияға қайшы екені де ашық айтылды.
«Оларда уәкілетті орган — ұлттық экономика министрлігі тарапынан даму мен нақты реттеудің бірыңғай тұжырымдамасы жоқ. Олар мемлекеттік жоспарлау жүйесіне кіріктірілмеген, өңірлік басымдықтармен еш байланысы жоқ. Корпорациялар жұмысының нәтижелері әкімдіктер жұмысының тиімділігін бағалау кезінде ескерілмейді, бұл олардан кез келген жауапкершілікті алып тастайды» дейді Ә. Смайылов.
Шынында да қоғамда сұрақ көп: Біз көп сұрақтың жауабы айтылмай қалмайды деп үміттенеміз.
- 2020-2024 жылдар аралығында ӘКК республикалық бюджеттен 528 млрд теңге алды. Оның ішінде бизнесті несиелендіруге 288 млрд. теңге бөлінді.
- Аудит бұл ақшаның жартысына жуығы инвестициялық жобаларға жетпегенін көрсетті.
- 2025 жылдың басына қарай корпорациялардың жинақталған шығыны 5 жылда 7 есе ұлғайып, 210 млрд теңгеге жетті.
Мемлекеттік бюджеттен ақша қайда кетті?
2022 жылдың соңында сол кездегі сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінің басшысы Олжас Бектенов ӘКК-нің қызметіне былай деп бағаберді. «Сыбайлас жемқорлық тәуекелдері және ӘКК-нің іс жүзіндегі қызметінің оларды құрудың мақсаттары мен міндеттеріне сәйкес келмеуі анықталды… Инвестициялық жобаларға жер телімдерін конкурстан тыс беру фактілері анықталды… Әрбір екінші көппәтерлі тұрғын үйлер, мейрамханалар, автомойкалар салу аумағына айналды… Аффилиирленген, мамандандырылмаған және қаржылық тұрғыдан тұрақсыз компанияларға жеңілдікті қарыздар беріледі, келісімшарт жасалған әлеуметтік маңызы бар тамақ өнімдерін жеткізуге бақылау жоқ… Мемлекеттік бюджет қаражатын банктердегі айналым қаражаты ретінде пайдаланады».
2022 жылдың жазында президент Тоқаев үкіметтің кеңейтілген отырысында корпорациялардың қызметін былайша сипаттады: «Олардың нарыққа әсері аз. Олар жосықсыз адамдардың оттығына айналды. Бюджет қаражатын ұрлау фактілері үнемі анықталып отырады»…
«Ақ жол» партиясы. Премьер-министрге жолдаған сауалында парламенттік фракция жетекшісі Азат Перуашев олардың өңірлік бизнеске тірек бола алмай отырғанын ашып айтты. - «Олар көптеген әлеуметтік мәселелерді шешуге бағытталған. Бірақ іс жүзінде олардың қызметінде алғашқы жылдардан бастап алшақтық байқалды… Бiрқатар облыстарда ӘКК бюджет ақшасын пайдалана отырып, iс жүзiнде өздерiне банк функцияларын бере бастады. Корпорациялар бизнесті несиелендірді. Бірақ бұл лицензияланған банк қызметіне қатысты… Құнарлы топырақ ӘКК-нің тым еркін түсіндіруімен және мемлекеттік ресурстарға қолжетімділікпен салынды… ӘКК олардың қазіргі түрінде мүлдем пайдасыз. Оларды жою дұрыс болар еді» дейді ол.
Мәжіліс депутаты Дания Еспаева да премьер-министрге осы корпорацияларды жоюды ұсынды (бұл ұсынысты алғаш рет оның әріптестері 2015 жылы айтқан болатын).
«Шығынды қызметіне қарамастан корпорациялар өз қызметкерлеріне сыйлықақы береді, ал кірістердің негізгі бөлігін банктердің депозиттеріне бос қаражатты орналастырудан түскен сыйақылар құрайды, бұл, сөзсіз, барлық ӘКК-лердің тиімсіз қызметін көрсетеді».
2023 жылғы тамызда антикор «ӘКК-дегі қылмыстардың басым бөлігі жобаларды инвестициялау, тұрақтандыру қорларын қалыптастыру және активтерді сату кезінде қызметтік өкілеттіктерді ұрлау мен теріс пайдаланумен байланысты… Жалған жұмысқа орналасу, жасалған шарттар шеңберінде құжаттарға қол қойғаны үшін заңсыз сыйақы алу фактілері… 57 млрд теңгеден астам сомаға көптеген сыбайлас жемқорлық тәуекелдері анықталды». Бұл детективтердің басы ғана. Жалғасын тексеру нәтижесі анықтап қалар.
